چرا میتوانیم جنگنده بسازیم، اما درب قوطی نوشابه نه؟!

در دوران نوجوانی مثل خیلی از هم سن و سالهای خودم به هواپیما علاقه داشتم. از آن موقع به خاطرم هست که بین امریکا و شوروی رقابت تنگاتنگی در زمینه ساخت هواپیماهای جنگی وجود داشت و برترین هواپیمای ساخت شوروی اگر بهتر از برترین هواپیمای امریکا نبود، بدتر هم نبود. احتمالا این رقابت هنوز هم برقرار باشد.

ولی بین این دو تفاوتهایی وجود دارد که در وضعیت عمومی کشورها قابل مشاهده است. در غرب، دولت تولید کننده نیست. دست بالا سفارش دهنده است. منظورم از دولت،‌ کل حاکمیت است و نه صرفا بدنه اجرایی - یعنی آنچه ما در ایران دولت می‌شناسیم.

مدرن‌ترین جنگنده‌ها را شرکتهای خصوصی طراحی می‌کنند و می‌سازند. این چند نتیجه دارد:‌ یکی این که بخش خصوصی به قدرت و برتری نظامی و … کاری ندارد و به دنبال سودآوری است، پس تولیدش - هر چه که باشد - باید سودآور باشد گرنه تولید نمی‌کند. دیگر این که تکنولوژی مربوط به ساخت آن نیز توسط بخش خصوصی توسعه می‌یابد و چون خود او مالک و دارنده این تکنولوژی است، به مرور به سمت استفاده از این تکنولوژی در سایر بخشها می‌رود، چون می‌خواهد بهره‌وری از سرمایه‌گذاری در ایجاد این فناوری را حداکثر. مثال آن، استفاده وسیع از فیبر کربن در تولیدات صنعتی (مثلا بدنه خودرو) است که ابتدا برای صنایع نظامی و فضایی اختراع شده بود.

دولت در غرب البته نقش دیگری هم دارد و به این که فروش محصولات تولیدی بخش خصوصی و یا فناوریهای توسعه یافته توسط ایشان به که انجام شود نظارت می‌کند. این می‌شود که حتی زمانی فروش پلی استیشن ۳ به ایران ممنوع بود چون پردازنده‌اش آن قدر قوی بود که می‌توانست کاربرد نظامی هم داشته باشد. به جایش دولت اگر برای بخش خصوصی‌اش محدودیتی ایجاد کرد، حمایتش هم می‌کند تا سر پا بماند.

این نکته را اقتصاددانان بسیار گفته اند که: دولت بنگاه‌دار خوبی نیست. تئوری کارگزاری (Agency Theory) به خوبی توضیح می‌دهد که وقتی مالک و مدیر در یک فعالیت اقتصادی یکی نبودند، تضاد منافع پیش می‌آید و این مشکل در هنگامی که دولت وارد بنگاه‌داری و تولید می‌شود، بسیار شدیدتر است.

در عوض در بلوک شرق سابق،‌ مالک و تولیدکننده همه چیز دولت است. در این حالت تولید بهینه نیست و معمولا دولت چون اهداف سیاسی دارد،‌ به اقتصادی بودن تولیدش لزوما توجه نمی‌کند و چون هزینه تحقیق و توسعه از جیبش نرفته،‌ به دنبال این که از این فناوری به دست آمده حداکثر استفاده را بکند، نیست. پس این فناوری در همان صنایع نظامی محدود می‌ماند و به سایر تولیدات صنعتی توسعه نمی‌یابد.

احتمالا الان روشن است که چرا جنگنده می‌سازیم ولی چیزهایی را که ساخت و تولیدشان به نظر خیلی ساده‌تر می‌آیند وارد می‌کنیم، مثل درب نوشابه قوطی!

محمدپزشک

کانال تلگرامی عشق پول،دنیای تجارت کلیک کنید